شخصیت ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر به کارگردانی فرج‌الله سلحشور یک شخصیت نمایشی و در عمل شخصیت ترکیبی است که مستقیما معادل یک شخص تأییدشده در منابع تاریخی مصر باستان شناخته‌شده نیست. نویسنده و در پی آن کارگردان، برای ایجاد انسجام روایی و نمایش مناسبات دربار مصر، از نام‌ها و ساختارهای تاریخی و اسطوره‌ای مصر در این سریال استفاده کرده اما نام دقیق «ankh mahoo» به‌عنوان یک شخصیت تاریخی اثبات‌شده در متون مصری هم‌دوره روایات یوسف پیامبر وجود ندارد.
در ادامه، به‌صورت مستند و بر پایه منابع تاریخی و اطلاعات مربوط به تولید سریال بررسی می‌کنیم که چرا ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر را نباید یک شخصیت تاریخی اثبات‌شده دانست، چه عناصر تاریخی در نام یا نقش او الهام‌بخش بوده‌اند و بازیگر، انگیزه سازندگان و نقاط اشتراک با آمار و شواهد مصر باستان چه هستند.
بررسی تاریخی و باستان‌شناسی: آیا در منابع مصر باستان نامی برای ankh mahoo وجود دارد؟
برای بررسی وجود ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر باید گفت وقتی ankh mahoo را از زاویه زبان‌شناسی و آنونیم‌های مصری بررسی می‌کنیم، 2 نکته واضح است: «ankh» بخشی از واژگان و نمادهای مصری (نماد «کلید حیات») است و «mahoo/mahu» یا صورت‌های نزدیک به آن، مثل «Mahu» یا «Ankhmahor» در اسناد و مقابر مصریان به‌عنوان نام یا بخشی از نام برخی مقامات تاریخی ثبت شده‌اند. با این حال، وجود «ankh» در نام شخصی به‌صورت ترکیبی و ترکیب دقیق «Ankh Mahoo» به‌عنوان یک شخصیت تاریخی معاصر با روایت حضرت یوسف در منابع باستانی ثبت‌شده و مشخص نیست.
نمونه‌هایی مانند «Ankhmahor» (مقبره مشهور در سقاره که در منابع باستان‌شناسی به‌عنوان مقبره یک صاحب منصب و صحنه‌هایی از عمل پزشکی شناخته می‌شود) نشان می‌دهد که اجزای اسمی مشابه وجود داشته‌اند، اما این به‌معنای این نیست که ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر را از یک سند تاریخی واحد و مشخص اقتباس کرده است.
آثار و اسناد مرتبط با مقامات مصر مثل «Mahu» (دوران رامسس) یا «Ankhmahor» (دوران دیانت کهن) به زمان‌ها و زمینه‌های متفاوتی تعلق دارند و هیچ‌کدام به‌روشنی، نقش و تاریخچه منطبق با روایت مفصل سریال درباره یک درباری هم‌عصر با یوزاسف (یوزارسیف) را تأیید نمی‌کنند. بنابراین از نظر شواهد مستقیم باستان‌شناسی، ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر به‌عنوان شخصیتی مستند در منابع مصر ثبت نشده است.
نقد متن سریال و موثق‌سازی شخصیت: چگونه سازندگان «ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر» را شکل داده‌اند و چه مستنداتی اعلام شده است؟
سریال «یوسف پیامبر» که در سال 2008 (1387) به کارگردانی فرج‌الله سلحشور تولید شد، به‌صورت آشکار یک بازنمایی دراماتیک از روایت دینی بر پایه قرآن و تفاسیر اسلامی را بازسازی کرده است. در تولید چنین مجموعه‌هایی معمولا تیم تحقیق و مشاوران تاریخی و دینی حضور دارند اما هدف اصلی تولید، روایت داستانی قابل‌فهم و جذاب برای مخاطب عام است نه تولید یک مقاله تاریخی آکادمیک. از این رو سازندگان ممکن است به‌صورت آگاهانه شخصیت‌هایی ترکیبی یا نام‌هایی نزدیک به اسامی مصری را وارد داستان کنند تا فضا و حس تاریخی تقویت شود؛ مثلاً نام ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر می‌تواند نمونه‌ای از چنین ترکیب روایی باشد.
خود منابع اطلاعاتی تولید سریال (مشخصات تولید، فهرست بازیگران، و توضیحات درباره تیم پژوهشی) نشان می‌دهد که کارگردان و تیم تحقیق تلاش کرده‌اند تا ژانر تاریخی/دینی را به‌صورتی باورپذیر عرضه کنند، اما این تلاش الزاما برابر با تطابق هر شخصیت با یک فرد تاریخی شناخته‌شده نیست. به عبارت دیگر، وجوه تاریخی (مانند معماری، لباس، آیین‌ها) تا حدی مستند شده‌اند اما شخصیت‌پردازی (ankh mahoo) اغلب تابع نیازهای دراماتیک، زبان داستان و پیام دینی سریال است.
معرفی بازیگر و اجرا: عباس امیری و ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر
نقش «Ankh Mahoo» در فهرست بازیگران سریال یوسف پیامبر به مرحوم عباس امیری (Abbas Amiri) داده شده است؛ بازیگری که در سینما و تلویزیون حضور داشته و در فهرست بازیگران این مجموعه به‌عنوان یکی از بازیگران نقش‌های مکمل ثبت شده است.
نقش‌آفرینی بازیگرانی مانند عباس امیری در اثر بزرگنمایی دراماتیک می‌تواند تصویری قوی و ماندگار از یک شخصیت (حتی اگر خیالی یا ترکیبی باشد) ارائه کند. از منظر مخاطب، حضور بازیگر شناخته‌شده و بازی قابل‌قبول، باعث می‌شود اسم ankh mahoo در سریال یوسف پیامب در حافظه جمعی جا بیفتد؛ اما به‌عنوان پژوهشگر یا خواننده علاقه‌مند به تاریخ مصر، باید تمایز بین اثر هنری که هدفش تربیت یا سرگرمی است و سند تاریخی را حفظ کرد.
زمینه تاریخی کلی ماجرای یوسف: آیا دوره تاریخی روایت به‌طور منطقی با وجود یک شخصیت مثل ankh mahoo همخوانی دارد؟
برای مشخص کردن موجودیت ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر ابتدا باید بدانید که خود روایت یوسف پیامبر در قرآن و انجیل صرفا محتوایی روایی و دینی دارد و تعیین زمان دقیق تاریخی این رویداد (یعنی مشخص‌کردن پادشاه یا دودمانی مشخص در مصر) همواره موضوع بحث و اختلاف محققان بوده است. البته اختلاف نظرهایی حتی درباره وجود شخصی به نام یوسف در دربار مصر و فرعون آن دوره وجود دارد.
برخی پژوهش‌ها و مفسران، جایگاه یوسف را در دوره تقریبا دوره پادشاهی میانه (Middle Kingdom) یا در پیوند با وقایع مربوط به قوم‌های غربی/آسیایی (مانند دوره هیكسوس) قرار داده‌اند، اما هیچ شاهد صریح و قطعی باستان‌شناختی که نام «یوسف» یا جدول زمانی دقیق او را به‌طور قطع ثابت کند، در اختیار نیست.
نام یوسف در رمان تاریخی کتاب سینوهه پزشک مخصوص فرعون نیز نیامده اما به صورت تلویحی در گزارش جریان اتفاقات قحطی و مبارزه با آمون بزرگ، از شخصیتی با این ویژگیها نام برده شده است. بنابراین حتی اگر نام‌هایی مانند «Ankh-…» یا «Mahu» در منابع مصری وجود داشته باشند، تطبیق آن نام‌ها با رویدادهای خاص داستان یوسف (و ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر) نیازمند شواهد بیشتر و دقیق‌تری است که فعلا در دسترس نیست.
به‌عبارت دیگر، از منظر تاریخی، امکان وجود مقامات مصری با اسامی نزدیک به «Ankh…» یا «Mahu» وجود داشته ولی اثبات هویت آن مقامات به‌عنوان همان شخصیت دقیق سریال فراتر از داده‌های فعلی است و نیازمند اسناد صریح متنی یا باستان‌شناختی است که تاکنون ارائه نشده است. بنابراین دست‌کم باید محتاطانه برخورد کرد و نگفت «این همان شخصیت تاریخی است»؛ بلکه باید گفت «این یک نام یا الگو است که در سریال برای القای حال و هوا به‌کار رفته».
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نهایی
نتیجه‌گیری مستدل این است که ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر، شخصیتی نمایشی و دراماتیزه‌شده است که ممکن است از عناصر نام‌گذاری و موقعیت‌های تاریخی مصر باستان الهام گرفته باشد، اما به‌عنوان یک فرد تاریخی اثبات‌شده در منابع مصری یا متون باستانی شناخته نشده است. بنابراین ادعای «واقعی بودن» این شخصیت نیازمند شواهد مستقلی است که تاکنون ارائه نشده است.